ABD’de yaşayan Dorothy Martin isimli bir bayan, 21 Aralık 1954 gününün şafağında uzaylıların dünyanın sonunu getireceğini, kendisine inananların ise 20 Aralık gecesi Clarion gezegeninden gelip kendilerini uzaya götürecek bir UFO sayesinde de bu tufandan kurtulacakları kehanetinde bulundu.
“Seekers” ismindeki tarikatı kısa müddette duyuldu. Müritleri çabucak gazetelere, radyolara ilanlar verip insanları uyarmaya çalıştı. Kehanete inananlar işlerini bıraktı, bütün varlıklarını elden çıkardı. Hatta inançlarını paylaşmayan eşlerini terk etti. Müritler, ne kadar saçma olursa olsun başkanın söylediği her şeye kesin inanıyordu.
50’ye yakın kişi toplanır. Gece yarısı geçer lakin ne kıyamet kopar ne de uzaylılardan ses seda çıkar. Kehanet gerçekleşmeyince ne mi oldu? Hiçbir şey.
Hiçbir şey olmayınca ufaktan homurdanmalar başlar. O sırada Dorothy Martin mutfağa kapanır, ancak biraz sonra tekrar salona geldiğinde yüzü gülüyordur.
“Clarion’lularla tekrar konuştum” der memnuniyetsiz kümeye, “Dünya’ya ve bize bir talih daha verdiler, artık çıkıp daha çok çalışmalı, daha çok insanı yok oluşun kaçınılmazlığına ikna edip kurtarmalı, kendi saflarımıza çekmeliyiz.” Bu açıklama salonda bekleyenleri rahatlatır, zira artık inanacak yeni bir şeyleri vardır.
İşlerini, eşlerini, mülklerini terk etmiş müritler isyan etmek bir yana, inançlarına daha sıkı sarıldılar. Tarikatları dünyayı kurtarmıştı!
Şimdiki vazifeleri ise insanlığı uyarmak ve tıpkı felaketin yine olmasını önlemekti. Kehanetin doğruluğunun kanıtlanamamış olması, ona inananların inançlarını zedelememişti. Aksine inançlarını daha da pekiştirmiş ve kümesi yeni üyeler aramak üzere harekete geçirmişti.
Dorothy Martin ve taraftarlarının bilmediği, o gece ortalarına sızmış üç doktora öğrencisinin varlığıydı. Leon Festinger, Henry Riecken ve Stanley Schachter isimli üç araştırmacı toplumsal psikolog, daha evvel bir gazete haberinden kümenin varlığını öğrenmiş ve bu mevzuyu araştırmaya karar vermişti. Mürit üzere davranarak tarikatın içine sızdılar.
Gözlemlerini “When the Prophecy Fails-Kehanet Çöktüğünde” isimli kitabında yazan araştırmacılar, bu durumu Bilişsel Uyumsuzluk Teorisi (Cognitive Dissonance Theory) ile açıklamaya çalıştı.
Bu teoriye nazaran beşerler mental olarak bir istikrar içerisinde hareket ederler. Kişinin kavrayışları ortası oluşan bir uyumsuzluk, zihinsel bir gerilime ve huzursuzluğa yol açar.
Araştırmacılara nazaran kişi bu rahatsızlığı gidermeye çalışacak, emsal biçimde, bu gerilimi artıracak durumlardan ya da bilgilerden kaçınacaktır.
Çatışan kavrayışların yaratacağı gerilimin büyüklüğü de bu kavrayışların kıymeti ve oranına nazaran değişecektir. Çalışmalar bilişsel uyumsuzluğun bilhassa kişinin kendine olan inancı (kendisine duyduğu hürmet, zeki olduğunu düşünmesi gibi) ile hareketleri ortası uyuşmazlık durumunda ortaya çıktığını ve genelde insanların bu çatışmayı kendine olan inançlarını koruyarak çözdüğünü ortaya koyuyor. Seekers tarikatında müritlerin UFO’yu ve tufanı beklemesi ispata değil inanca dayalıydı.
Kehanetin gerçekleşmemesini kendi inanışlarıyla çatışan bir durum saymamaları da bir inanç göstergesiydi.
Yani müritlerin inancı delile değil, Dorothy’ye adanmalarına bağlıydı; bilişsel çatışmalarını da ona bağlanmakla yanılgı ettikleri kanısıyla değil, ona olan inançlarını pekiştirerek çözdüler.
Özellikle körü körüne bağlanılan inançlar, yargılar ya da karizmatik önderler kelam konusu olduğunda bağlılık o kadar baskın oluyor ki gerçekler bununla çeliştiğinde, ruhsal tansiyonu ve çelişkiyi azaltmak için ne kadar saçma olursa olsun gerçekliği çarpıtmak daha kolay oluyor.
Dünyada salgın üzere yayılan ve Covid’den çok daha tehlikeli olan totaliter-popülist siyaset ve onu besleyen komplo teorileri bu duruma hoş bir örnek.
Gerçekler ne kadar acı, çelişki ne kadar keskin olursa, totaliter popülist öndere âşık olan kitlenin bağlılığı o derece artıyor.
Nisan 1945’te Kızıl Ordu, Berlin’in dış mahallelerini denetim altına alırken Hitler Sovyet ordusuyla savaşan çocuk yaştaki askerlere başarılarından ve yüreklerinden ötürü madalya takıyor ve generallerine hücum buyruğu veriyordu. Ona hâlâ inanan kitleler vardı.
ABD’de Trump’ın, seçimi kaybetmesinden sonra yaşanan Kongre baskını, demokrasinin ve özgürlüklerin kurumsallaştığı yerlerde bile bu olgunun ne kadar tesirli olabildiğini gösterdi.
En azından gençlerin rasyonelleşmesinin ve üniversal pahaları içselleştirmesinin ehemmiyeti burada yatıyor.
Kaynaklar: Ekonomist İbrahim M. Turhan, Hitit Üniversitesi Arş. Gör. Emre Özyerden
